Atrybutem każdego człowieka są dobra osobiste. Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego zwrotu. Czym zatem są dobra osobiste? Krótko mówiąc, pojęcie to odnosi się do uznanych przez system prawny wartości obejmujących fizyczną i psychiczną integralność człowieka , jego indywidualność i godność , wszystko to, co stanowi o możliwości samorealizacji osoby ludzkiej. Są to dobra nieodłącznie związane z człowiekiem.
Wśród nich Kodeks cywilny wymienia przykładowo: zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską.
Należy podkreślić, że są to tylko przykładowe kategorie dóbr osobistych, zaś orzecznictwo i doktryna nieustannie powiększają zakres tego pojęcia. Przykładowo, charakter dóbr osobistych zyskały również: kult po zmarłej osobie bliskiej, stan cywilny człowieka, sfera prywatności (w tym tajemnica zarobków), poczucie przynależności do określonej płci i inne.
Zakres podmiotowy przepisów o dobrach osobistych
Naruszenie dóbr osobistych stanowi przesłankę dochodzenia swoich praw przed sądem (o czym niżej). Powództwa z tego tytułu mogą być wszczęte przez każdego (zarówno osobę fizyczną jak i prawną) i skierowane przeciwko każdemu. W stosunku do osób prawnych należy jednak stwierdzić, że nie wszystkie dobra osobiste przysługujące osobie fizycznej, przysługują również osobie prawnej ( np. swoboda sumienia, sfera prywatności i inne).
Przesłanki naruszenia dóbr osobistych
Kodeks cywilny konstruuje specyficzną ochronę wyżej wskazanych dóbr. Każde bezprawne (tzn. niezgodne z zezwalającymi na to przepisami) naruszenie lub zagrożenie dóbr osobistych stanowi podstawę ochrony tych dóbr. Odpowiedni przepis (art. 24 kc) nie wymaga, aby naruszenie było zawinione. Warto przy tym zwrócić uwagę, iż na gruncie naszego prawa funkcjonuje domniemanie bezprawności każdego czynu naruszającego dobro osobiste. Oznacza to, że pokrzywdzony powołujący się przed sądem na fakt naruszenia dóbr osobistych, nie musi dowodzić bezprawności tego czynu – sąd z góry zakłada, że dane naruszenie miało charakter bezprawnego, zaś strona powołująca się na brak elementu bezprawności ,musi to wykazać w ramach postępowania sądowego. Może się wówczas powołać na zdarzenia uchylające bezprawność czynu naruszającego dobra osobiste. Są to następujące sytuacje:
1) zgoda osoby, której dobro osobiste zostało naruszone (np. zgoda pacjenta na zabieg lekarski).
2) czyn naruszający dobra osobiste był wynikiem działania opartego na przepisie prawnym (np. przypadki pozbawienia wolności osób przebywających w zakładach karnych).
3) tzw. nadużycie prawa (np. powołanie się na nietykalność mieszkania w sytuacji, gdyby ktoś chciał skorzystać z telefonu aby wezwać pomoc do ofiary wypadku).
Środki ochrony dóbr osobistych
Szkoda powstała w wyniku naruszenia dóbr osobistych nazywana jest na gruncie prawa cywilnego krzywdą, zaś osoba poszkodowana – pokrzywdzonym. W razie bezprawnego naruszenia dóbr osobistych pokrzywdzonemu służą następujące środki ochrony w postaci powództw o:
- ustalenie – zmierza do wydania przez sąd orzeczenia o tym, że określone prawo (osobiste w omawianym przez nas wypadku) przysługuje danemu podmiotowi. Czasami tak delikatna ingerencja wymiaru sprawiedliwości wystarcza, aby zapobiec dalszym naruszeniom określonego prawa albo uchylić niebezpieczeństwo dokonania naruszeń.
- zaniechanie – jest to powództwo dopuszczalne wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa naruszeń – zarówno w postaci zagrożenia mogącego dopiero nastąpić, jak i zagrożenia, które może nastąpić ponownie (np. zaniechanie druku publikacji, która godzi w cześć człowieka).
- usunięcie skutków naruszenia – można je zastosować tylko wtedy, kiedy do naruszenia dobra już doszło. Jego treścią jest żądanie usunięcia negatywnych stanów faktycznych, będących wynikiem naruszenia dóbr osobistych.
- zadośćuczynienie lub zapłata na cel społeczny
Zadośćuczynienie stanowi formę rekompensaty pieniężnej z tytułu szkody niemajątkowej. Z roszczenia tego można skorzystać wtedy, gdy obok bezprawności czynu naruszającego dobro osobiste pojawi się drugi element – wina sprawcy (jeżeli odpowiada on na zasadzie winy). Wnioskować tak należy, gdyż przepis traktujący o zadośćuczynieniu (art. 445 kc) znajduje się w części kodeksu cywilnego dotyczącej czynów niedozwolonych , a nie wśród przepisów ogólnych (jak art. 23 i 24 kc). Przez zadośćuczynienie należy rozumieć odpowiednią sumę pieniężną przyznaną przez sąd pokrzywdzonemu z tytułu poniesionej przez niego krzywdy. Krzywdą są ujemne przeżycia fizyczne i psychiczne adekwatnie związane z naruszeniem dobra osobistego pokrzywdzonego. Wysokość zadośćuczynienia (które zawsze jest jednorazowym świadczeniem) zależy przede wszystkim od wielkości doznanej krzywdy, a także sytuacji majątkowej stron, doniosłe jest również natężenie winy sprawcy. Sądy korzystają tu zazwyczaj z dużego luzu ocennego , kierując się ogólną wskazówką, że wysokość zadośćuczynienia powinna być utrzymana w rozsądnych granicach i być dostosowana do aktualnych stosunków majątkowych w społeczeństwie. Przyznanie zadośćuczynienia nie pozbawia pokrzywdzonego możliwości podjęcia innych potrzebnych środków (tzn. roszczeń wymienionych w punktach powyższych – np. oprócz wystąpienia z roszczeniem o zapłatę zadośćuczynienia pokrzywdzony może żądać usunięcia skutków naruszenia dobra).
Zapłata na cel społeczny jest roszczeniem alternatywnym w stosunku do zadośćuczynienia. Pokrzywdzony nie zawsze chce uzyskać korzyść majątkową z tytułu naruszenia jego dobra osobistego (np. politycy w przypadku naruszenia czci). Wówczas może żądać on od sprawcy naruszenia zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie cel społeczny, a w konsekwencji na rzecz instytucji, która ten cel realizuje. Nie można zapomnieć, że pokrzywdzony może żądać tylko jednego z tych dwóch roszczeń: albo zapłaty stosownej sumy pieniężnej dla siebie, albo na odpowiedni cel społeczny.
Dziedziczenie roszczenia o zadośćuczynienie
Ze względu na swoje ścisłe związanie z osobą pokrzywdzonego roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne nie przechodzi w zasadzie na jego spadkobierców, wyłączywszy przypadek uznania roszczenia na piśmie, bądź wytoczenia powództwa za życia pokrzywdzonego. W pierwszym przypadku chodzi o tzw. uznanie właściwe (tzn. umowę pomiędzy pokrzywdzonym, a osobą odpowiedzialną za naruszenie dobra (tylko oświadczenie dłużnika – odpowiedzialnego musi być wyrażone na piśmie). W drugim przypadku potrzebne jest podjęcie konkretnych czynności przed sądem.
Pozew o ochronę dóbr osobistych
Pozew jest pismem procesowym, więc powinien spełniać pewne wymogi formalne wymagane przepisami prawa. W przypadku niedochowania tych wymogów przewodniczący składu orzekającego wzywa powoda do uzupełnienia pozwu w terminie 1 tygodnia pod rygorem zwrócenia pisma. Niedochowanie przez powoda tego terminu powoduje zwrócenie pisma (które nie wywołuje żadnych skutków prawnych ) powodowi. Pozew powinien zawierać:
- oznaczenie sądu do którego jest skierowany, imię i nazwisko lub nazwę oraz miejsce zamieszkania lub siedzibę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników
- wskazanie rodzaju pisma – w omawianym przypadku jest nim pozew
- osnowę wniosku wraz z dowodami uzasadniającymi podane okoliczności
- podpis powoda albo jego przedstawiciela ustawowego bądź też pełnomocnika
- wymienienie załączników
- jeżeli pozew wnosi pełnomocnik, należy dołączyć też akt pełnomocnictwa
- dokładnie określone żądanie
- przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie
Opłaty sądowe
W przypadku pozwu o ochronę dóbr osobistych przepisy polskiego prawa przewidują obowiązek wniesienia stosownej opłaty sądowej. Opłata ta ma charakter wpisu tymczasowego i wynosi od 60 do 300 zł. Oznacza to, że ze względu na charakter prawny dóbr osobistych (które są prawami niemajątkowymi ,co uniemożliwia określenia wartości przedmiotu sporu w chwili wszczęcia sprawy) sąd dopiero w orzeczeniu końcowym określa wysokość wpisu ostatecznego. W przypadku różnicy pomiędzy wysokością wpisu tymczasowego a końcowego, mamy do czynienia z sytuacją, w której powstaje obowiązek dopłaty bądź też zwrotu części poniesionych kosztów.
Właściwość sądu w przypadku wniesienia pozwu
Osoba, której dobro osobiste zostało naruszone, może skorzystać z ochrony prawnej, jaką przewidują wyżej omówione przepisy i skierować do sądu pozew ze stosownym roszczeniem. Sądem właściwym dla złożenia pozwu jest sąd okręgowy ,w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania (w przypadku osoby prawnej – siedzibę). Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, właściwość oznacza się według jego miejsca pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane lub nie leży w Polsce – według ostatniego miejsca zamieszkania w Polsce. Zamiennie, można też wytoczyć powództwo przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie, wywołujące szkodę. Ostatecznie to powód decyduje o wyborze pomiędzy tymi sądami.
Strony mogą również same, w drodze umowy określić sąd właściwy dla rozstrzygnięcia wynikłego pomiędzy nimi sporu. Wymagana do tego jest forma pisemna. W praktyce jednak, w przypadku sporów w sprawach o naruszenie dóbr osobistych, bardzo rzadko dochodzi do tego rodzaju porozumienia pomiędzy dwiema skonfliktowanymi stronami.