Możliwe jest orzekanie w procesie karnym o szkodzie w sensie prawa cywilnego, co podyktowane jest m.in. względami ekonomiki procesowej. Obowiązujące przepisy przewidują orzekanie w procesie karnym w przedmiocie szkody wyrządzonej przestępstwem w ramach następujących instytucji:
– powództwa cywilnego (art. 62 i nast. Kodeksu postępowania karnego),
– zasądzenia z urzędu odszkodowania (art. 363 K.p.k.),
– orzekania w przedmiocie odszkodowania w ramach środków karnych.
Powództwo cywilne w procesie karnym
W tym przypadku proces cywilny zostaje dołączony do procesu karnego w zakresie odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo (proces adhezyjny). W takim procesie można dochodzić tylko roszczeń wynikających bezpośrednio z przestępstwa (art. 62 K.p.k.) i majątkowych. Z powództwem cywilnym może wystąpić pokrzywdzony (w razie jego śmierci osoby najbliższe), a także zakład ubezpieczeń (wtedy posiada on roszczenie regresowe) jeżeli pokrył szkodę. Także prokurator może wytoczyć powództwo cywilne, albo popierać już wniesione, jeżeli uzna, że wymaga tego interes społeczny. Powództwo cywilne jest dopuszczalne, gdy pozostaje w bezpośrednim związku z oskarżeniem i gdy nie powoduje nadmiernego wydłużenia procesu karnego w zakresie zarzucanego oskarżonemu przestępstwa.
Powództwo cywilne można zgłosić nie później niż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Późniejsze dokonanie tej czynności, jeżeli nie zostanie spostrzeżone przed wydaniem wyroku, może być rozważone jako uchybienie procesowe mogące mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia. Zgłoszenie takiego powództwa musi nastąpić przez złożenie pisma procesowego nazwanego pozwem. Pozew cywilny powinien odpowiadać warunkom określonym w Kodeksie postępowania cywilnego. Powództwo cywilne można zgłosić w postępowaniu przygotowawczym, kiedy znana jest już osoba podejrzanego, a polega na złożeniu prowadzącemu postępowanie pisemnego pozwu, który zostaje włączony do akt sprawy. Z momentem wniesienia aktu oskarżenia, postanowienie co do przyjęcia powództwa cywilnego wydaje sąd. W sytuacji, gdy umorzono lub zawieszono postępowanie przygotowawcze, pokrzywdzony może żądać przekazania w terminie 30 dni od daty doręczenia mu takiego postanowienia pozwu sądowi cywilnemu, właściwemu do rozstrzygania w konkretnej sprawie.
Sąd może odmówić przyjęcia powództwa cywilnego i wszczęcia procesu adhezyjnego gdy (art. 65§1 K.p.k.):
– powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne (np. w postępowaniu w sprawach nieletnich),
– roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem,
– powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,
– to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania,
– o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,
– po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego.
Nie oznacza to jednak, że ma on zamkniętą możliwość dochodzenia roszczenia. W takiej sytuacji powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym. Jeżeli w terminie 30 dni wniesie o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznania spraw cywilnych, to za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w procesie karnym (art. 67§2 K.p.k.).
Jeżeli pozew odpowiada warunkom formalnym i nie nastąpią okoliczności wymienione wyżej, sad wydaje postanowienie o przyjęciu powództwa cywilnego, co jest równoznaczne z wszczęciem procesu adhezyjnego. Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenia.
Rozstrzygnięcie sądu w zakresie powództwa cywilnego może przybrać postać merytoryczną lub formalną. Pierwsze z nich przejawia się jako uwzględnienie lub oddalenie, albo też częściowe zasądzenie i częściowe oddalenie powództwa cywilnego. Sąd może rozstrzygać merytorycznie, jeżeli oskarżony zostaje skazany lub warunkowo umorzono postępowanie, a także w sytuacji gdy materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego (art. 415§1 i §3 K.p.k.). Z kolei formalne rozstrzygnięcie co do powództwa cywilnego przybiera postać pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania. Nastąpi to w sytuacji, gdy np.:
- materiał dowodowy, który został ujawniony w toku rozprawy nie wystarczy do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowoduje znaczną przewlekłość postępowania,
- uniewinniono oskarżonego,
- nastąpiło bezwarunkowe umorzenie postępowania,
- stwierdzono jedną z okoliczności wymienionych w art. 65§1 K.p.k. (patrz wyżej),
- powód zmarł i nikt z uprawnionych nie wstąpił w jego prawa.
Taka decyzja sądu nie uniemożliwia jednak pokrzywdzonemu dochodzenia swoich roszczeń przed sądem cywilnym. Zachętą dla pokrzywdzonego do korzystania z powództwa cywilnego w procesie adhezyjnym może być tymczasowe zwolnienie go od obowiązku uiszczenia wpisu (art. 642 K.p.k.). Powody, które zniechęcają osoby fizyczne do korzystania z tej możliwości, to:
– osoby fizyczne wolą swego roszczenia dochodzić w procesie cywilnym, gdy proces karny został już zakończony i zapadł prawomocny wyrok, który jest dla sądu cywilnego wiążący,
– występuje niechęć sądów karnych do orzekania o roszczeniach cywilnych.
Zasądzenie odszkodowania z urzędu przez sąd
Możliwość taka, zgodnie z art. 415§5 K.p.k., istnieje w razie skazania lub warunkowego umorzenia postępowania. Sąd może w takiej sytuacji zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego z urzędu, chyba że ustawa stanowi inaczej (np. art. 509§6 K.p.k.). Reguły obowiązujące w procesie adhezyjnym obowiązują też t tej sytuacji, a oznacza to, że orzekanie z urzędu jest dopuszczalne:
- w razie skazania lub warunkowego umorzenia postępowania,
- kiedy brak jest powództwa cywilnego,
- co do szkody z reguły bezpośrednio wynikającej z przestępstwa,
- kiedy szkoda ma charakter materialny.
W sytuacji, gdy zasądzone odszkodowanie nie pokrywa powstałej szkody, pokrzywdzony może dochodzić reszty roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415§4 K.p.k.). Możliwe jest też dodatkowo zobowiązanie do naprawienia szkody.
Orzekanie w przedmiocie odszkodowania w ramach środków karnych
W Kodeksie karnym występują środki karne, które umożliwiają orzekanie w przedmiocie odszkodowania. Są to: obowiązek naprawienia szkody, nawiązka i zwrot korzyści majątkowej.
Obowiązek naprawienia szkody, w całości lub w części, może być orzekany na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby, w razie skazania za przestępstwo, które spowodowało śmierć, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, przeciwko mieniu lub obrotowi gospodarczemu.
Nawiązkę orzeka się na rzecz pokrzywdzonego lub na inny wskazany cel społeczny. Jednakże w ramach art. 46§2 K.k., zamiast obowiązku naprawienia szkody, sąd może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę.
Zwrot korzyści majątkowej orzeka się w wypadku skazania za przestępstwo, które przyniosło korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu (art. 52 K.k.).