Prawo pracy jest jedną z dziedzin prawa z którą każdy z obywateli będzie miał do czynienia przez większość swojego życia. Z uwagi na fakt, iż ustawodawca szczegółowo reguluje wszelkie kwestie związane z wykonywaniem zarobkowo pracy, warto poznać swoje uprawnienia i obowiązki, zarówno jako pracownika jak i pracodawcy.
Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienia związane z pracą jest kodeks pracy, który w art. 9 stanowi:
„§ 1. Ilekroć w kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.”
§ 2. Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych.
§ 3. Postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych.
§ 4. Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują.
Tym samym hierarchia źródeł prawa wygląda następująco:
- ustawowy
- układowy
- regulaminowy
Przedmiotem regulacji prawa pracy są stosunki społeczne związane z wykonywaniem pracy podporządkowanej. Te stosunki społeczne przybierają różną postać.
Kilka kategorii stosunków społecznych związanych z wykonywaniem pracy podporządkowanej:
1) W centrum zainteresowania prawa pracy należy wyodrębnić indywidualne stosunki pracy – chodzi tu o konkretne relacje między określonym pracodawcą a określonym pracownikiem:
– umowa o pracę
– spółdzielcza umowa o pracę
– powołanie
– mianowanie
– wybór
2) Stosunki prawne poprzedzające zatrudnienie – zanim dojdzie do nawiązania stosunku pracy dochodzi do pewnych relacji np. umowa przedwstępna, staż. Stosunki te mogą mieć charakter dwustronny, ale również trójstronny np. dochodzi jeszcze pośrednik pracy – najczęściej Powiatowy Urząd Pracy, mogą to też być podmioty niepubliczne- agencje zatrudnienia i poradnictwa zawodowego itd.
Miedzy tymi trzema podmiotami ( poszukujący, pracodawca, pośrednik) zachodzą różne relacje. Ten rodzaj stosunków pracy ma regulację poza kodeksem pracy w ustawie o promocji zatrudnienia, instytucjach rynku pracy
3) Procesowe stosunki pracy (też mają charakter trójstronny). Chodzi o spory w czasie trwania stosunku pracy, najczęściej na linii pracownik – pracodawca. Te spory ktoś musi rozstrzygnąć przy określonej procedurze. W Polsce są rozstrzygane przez Sądy pracy. Nie są to sądy specjalne, a wydziały sądów, wyodrębnione w ramach sądownictwa powszechnego.
4) Stosunki prawne nadzoru i kontroli – chodzi o weryfikowanie czy pracodawcy przestrzegają przepisów prawa pracy. Stronami są pracodawca i organ kontrolujący (są to głównie inspekcje: społeczna inspekcja pracy i państwowa inspekcja pracy) dodatkowo istnieją jeszcze inspekcje sanitarne.
5) stosunki prawne zbiorowego prawa pracy w których przynajmniej jeden podmiot ma charakter podmiotu kolektywnego tj. zbiorowego, zawsze jest to strona pracownicza. Interesy pracowników zazwyczaj bronią związki zawodowe, ale mogą to też być samorządy pracownicze, gdyż one też mogą reprezentować pracowników. Po stronie pracodawców występuje albo pracodawca albo organizacja pracodawców. Chodzi o rozstrzyganie sporów o wymiarze zbiorowym, np. spory o interesy – wysuwanie żądań podwyżek, możliwość przeprowadzenia strajku. Stosunki zbiorowego prawa pracy oddziaływają na indywidualne stosunki pracy.