Po każdym spadkodawcy pozostaje nie tylko majątek, ale także związane z nim długi i dlatego wśród przepisów o dziedziczeniu znajdują się regulacje dotyczące tego, kto i w jaki sposób odpowiada za długi spadkodawcy. Z uwagi na to, że dziedziczenie powoduje wstąpienie spadkobierców w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy, to właśnie spadkobiercy odpowiadają za długi spadkodawcy.
Skład długów spadkowych
Do długów spadkodawcy należą m.in.:
1. Niespłacone kredyty, pożyczki, raty leasingu.
2. Niezapłacone podatki i składki na ubezpieczenia społeczne.
3. Zobowiązania alimentacyjne, które stały się wymagalne do dnia śmieci spadkodawcy.
Spadkobiercy ponoszą także odpowiedzialność za długi powstałe w związku z dziedziczeniem, takie jak uczynione przez spadkodawcę zapisy, koszty pogrzebu spadkodawcy, roszczenia pominiętych spadkobierców ustawowych o zapłatę zachowku, koszty zarządu spadkiem oraz długi związane z rzeczami wchodzącymi w skład spadku i powstałe po śmierci spadkodawcy np. podatek od nieruchomości, czynsz najmu, opłaty należne wspólnocie mieszkaniowej.
Do takich długów nie zalicza się jednak zobowiązań poszczególnych spadkobierców związanych z nabyciem spadku, np. obowiązku zapłaty podatku od spadku. Długi spadkodawcy oraz długi powstałe w związku z dziedziczeniem tworzą szersze pojęcie długi spadkowe. Zasady ponoszenia przez spadkobierców odpowiedzialności za długi spadkowe są odrębne od zasad na których spadkobiercy nabywają spadek lub dokonują jego podziału, ale te dwa zdarzenia (nabycie spadku i dział spadku) powodują zmianę sposobu odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe przez co odpowiedzialność spadkobierców można podzielić na 3 etapy.
Odpowiedzialność od otwarcia spadku do przyjęcia spadku
Pierwszy etap odpowiedzialności spadkobiercy rozpoczyna się z chwilą śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku) i trwa aż do przyjęcia spadku lub upływu terminu do przyjęcia spadku. W tym czasie spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku tzn. z rzeczy i praw wchodzących w skład spadku.
Z uwagi na przepisy proceduralne, które nakazują zawieszenie postępowań sądowych i egzekucyjnych do czasu stwierdzenia kto nabył spadek, odpowiedzialność spadkobiercy w tym czasie jest praktycznie wyłączona.
Stwierdzenia nabycia spadku może nastąpić nie tylko z wniosku spadkobiercy, ale także z wniosku wierzyciela, który z powodu śmierci dłużnika nie może prowadzić egzekucji. Jeżeli więc komornik zawiesił postępowanie egzekucyjne, trzeba liczyć się z tym, że wierzyciel po upływie 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku) może wystąpić do sądu o stwierdzenie nabycia spadku, a po ustaleniu przez sąd, kto nabył spadek, podjąć egzekucję przeciwko spadkobiercom.
Odpowiedzialność za długi od przyjęcia spadku do działu spadku
Drugi etap odpowiedzialności obejmuje czas od przyjęcia spadku bądź upływu terminu do przyjęcia spadku do działu spadku. Z chwilą przyjęcia spadku następują dwie istotne zmiany w odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe:
1. Spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swojego majątku, a nie jak dotychczas tylko ze spadku.
2. Jeżeli jest kilku spadkobierców, to ponoszą oni solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe.
Na zakres odpowiedzialności spadkobiercy po przyjęciu spadku ma również wpływ sposób, w jaki przyjął spadek. Jeżeli spadkobierca przyjmie spadek wprost (proste przyjęcia spadku) odpowiada za długi spadkowe bez ograniczenia. Przyjmując spadek wprost, spadkobierca ponosi ryzyko, że długi spadkodawcy przewyższą majątek spadku i będzie musiał spłacić je w całości.
Spadkobierca może jednak przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza, co skutkuje ograniczeniem jego odpowiedzialności do wartości czynnej spadku. W chwili obecnej przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest zasadą, czyli jeżeli dany spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia w terminie 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku to automatycznie przyjmie spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Do ustalenia wartości czynnej spadku konieczne jest sporządzenie spisu inwentarza przez komornika na wniosek skierowany do sądu.
Przyznanie spadkobiercy prawa do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest uzasadnione tym, że spadkobiercy często nie wiedzą, jaki był stan majątkowy spadkodawcy, a przejęcie odpowiedzialności za wszystkie długi spadkodawcy mogłoby pozbawić spadkobierców i ich rodziny środków do życia. Jednocześnie przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie pogarsza sytuacji wierzycieli spadkodawcy, którzy mogą prowadzić egzekucję do wysokości wartości czynnej spadku, a nawet może znacznie ją poprawić, jeżeli w skład spadku wchodzi majątek, który bardzo trudno sprzedać, a spadkobierca ma majątek, z którego można szybko przeprowadzić egzekucję np. oszczędności w banku, wysokie wynagrodzenie za pracę.
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie chroni jednak spadkobiercy przed egzekucją z jego własnego majątku. Wybór sposobu prowadzenia egzekucji należy do wierzyciela i jeżeli wskaże on komornikowi, że chce prowadzić egzekucję z majątku spadkobiercy, to komornik przeprowadzi taką właśnie egzekucję.
W skutek przyjęcia przez spadkobiercę spadku z dobrodziejstwem inwentarza interesy wierzycieli mogą stać się ze sobą sprzeczne, gdyż nie wszyscy wierzyciele mogą zostać zaspokojeni. Aby chronić interes wierzycieli, przepisy prawa regulują kolejność, w jakiej spadkobierca powinien spłacać wierzycieli, jak również chronią spadkobiercę, który nie spłacił długów w odpowiedniej kolejności z tego powodu, że nie wiedział o istnieniu innych długów.
Kolejność spłaty długów spadkowych
Spadkobierca powinien zaspokoić długi spadkowe w takiej samej kolejności, jaką stosuje komornik przy podziale kwoty uzyskanej z egzekucji, zgodnie z art. 1025 § 1 kodeksu postępowania cywilnego. Spadkobierca powinien więc spłacać kolejno:
1. Koszty egzekucyjne.
2. Należności alimentacyjne.
3. Należności za pracę pracowników spadkodawcy za okres 3 miesięcy do wysokości najniższego wynagrodzenia za pracę oraz renty z tytułu odszkodowania za spowodowanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i koszty zwykłego pogrzebu spadkodawcy.
4. Należności wynikające z wierzytelności zabezpieczonych hipoteką morską.
5. Należności zabezpieczone hipotecznie lub zastawem rejestrowym albo zabezpieczone przez wpisanie do innego rejestru.
6. Należności za pracę niezaspokojone w kolejności trzeciej.
7. Należności, do których stosuje się przepisy o zobowiązaniach podatkowych, o ile nie zostały zaspokojone w kolejności piątej, tj. nie zostały zabezpieczone hipoteką lub zastawem ujawnionym w rejestrze.
8. Należności zabezpieczone prawem zastawu lub które korzystały z ustawowego pierwszeństwa niewymienionego we wcześniejszych punktach.
9. Należności wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję.
10. Inne należności (patrz także art. 1025 §2, 3 i 4 KPC i art. 1026 KPC).
Zaspokojenie kolejnej kategorii wierzycieli następuje dopiero, gdy spadkobierca spłaci w całości wierzycieli poprzedniej kategorii. W ramach każdej kategorii wierzyciele powinni być spłacani proporcjonalnie do wysokości ich wierzytelności.
Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe:
1. Nie wiedząc o istnieniu innych długów spadkowych: ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi ponad wartość stanu czynnego spadku, ale tylko do różnicy między wartością czynną spadku a wysokością długów, które spłacił.
2. Wiedząc o istnieniu innych długów spadkowych: ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi ponad wartość stanu czynnego spadku, ale tylko do takiej wysokości, w jakiej wierzyciel byłby spłacony gdyby spadkobierca spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.
Przedstawione możliwości dochodzenia od spadkobiercy zapłaty ponad wartość czynną spadku nie dotyczą odpowiedzialność spadkobiercy za zapisy i polecenia, gdyż te długi powstają z woli spadkodawcy, a więc powinny być spłacone z jego majątku, a nie majątku spadkobiercy. Do tych długów odpowiedzialność spadkobiercy ogranicza się zawsze do wartości czynnej spadku, tj. spadkobierca odpowiada tylko do tej wartości nawet w sytuacji, gdy wiedząc o istnieniu zapisu lub polecenia nie wykonał go.
Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe po dziale spadku
Trzeci etap odpowiedzialności rozpoczyna się od chwili podziału spadku. Od tego momentu spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe proporcjonalnie do wielkości swoich udziałów. Spadkobiercy nadal odpowiadają za długi spadkowe całym swoim majątkiem.
Rozliczenia między spadkobiercami za długi
W efekcie solidarnej odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe od chwili przyjęcia spadku do działu spadku może dojść do sytuacji, w której jeden ze spadkobierców spłaci wierzyciela lub wierzycieli w większym stopniu niż przypadł mu spadek. W takiej sytuacji może on żądać zwrotu odpowiedniej części spłaconego długu od pozostałych spadkobierców.
Spadkobierca może zrealizować swoje roszczenie na trzy sposoby:
1. Wytoczyć przeciwko pozostałym spadkobiercom powództwo o zapłatę.
2. Żądać uwzględnienia spłaconej wierzytelności w postępowaniu o dział spadku lub przy dokonywaniu umownego działu spadku.
3. W sytuacji, gdy przy dziale spadku został zobowiązany do dokonywania spłacenia pozostałych spadkobierców lub uiszczenia na ich rzecz dopłat, może dokonać potrącenia.