Umowa, w której użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nie oznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy (art. 710 k.c.). Umowa użyczenia jest umową realną. Oznacza to, że dochodzi ona do skutku nie tylko przez podpisanie umowy, ale również przez wydanie przedmiotu umowy. Istotnym warunkiem odróżniającym tę umowę od innych umów dotyczących korzystania z rzeczy jest jej nieodpłatność. Nie ma więc również charakteru umowy wzajemnej. Forma umowy użyczenia jest dowolna, nie ma też ustawowych ograniczeń co do czasu trwania umowy.
Użyczenie, często nazywane nieprawidłowo pożyczką, jest umową najbardziej zbliżoną do umowy najmu, od której różni się brakiem odpłatności. W związku z tym nakłada większe obowiązki na biorącego w stosunku do umów odpłatnych i zawiera ograniczenia obowiązków użyczającego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 października 2019 r. V ACa 600/18 – „Cechami charakterystycznymi użyczenia, odróżniającymi je od zbliżonego typologicznie najmu są ujęta w opisie ustawowym nieodpłatność oraz motyw bezinteresowności, dlatego wyłącznym obowiązkiem użyczającego pozostaje znoszenie używania rzeczy przez biorącego oraz powstrzymywanie się od jakichkolwiek czynności unicestwiających lub tylko ograniczających jego – wynikające z umowy – uprawnienie. Biorący rzecz do używania generalnie powinien używać jej w sposób odpowiadający jej właściwościom lub przeznaczeniu oraz ponosi wobec użyczającego odpowiedzialność za jej uszkodzenie lub pogorszenie, jeśli wynika ono w szczególności z używania rzeczy w sposób sprzeczny z jej właściwościami lub przeznaczeniem. Inaczej mówiąc, biorący do używania, podobnie jak najemca, ma obowiązek wydać rzecz w stanie niepogorszonym.”
Przedmiotem użyczenia mogą być te same rzeczy, które są przedmiotem najmu. Mogą to być rzeczy oznaczone co do gatunku lub co do tożsamości, byleby tylko biorący miał obowiązek zwrotu tych samych rzeczy w stanie nie pogorszonym w stosunku do stanu, w jakim je otrzymał, z uwzględnieniem zmian, jakie nastąpią na skutek prawidłowego używania.
Użyczającym nie musi być koniecznie właściciel rzeczy. Umowę użyczenia może zawrzeć najemca, dzierżawca, użytkownik rzeczy, a także osoba nie mająca żadnych praw do przedmiotu użyczenia, jeśli tylko odda przedmiot biorącemu w używanie. Domagający się zwrotu rzeczy użyczonej od osoby, której rzecz użyczył, nie musi dowieść, że jest właścicielem rzeczy. Ten, kto wziął rzecz w używanie, jest obowiązany zwrócić ją temu, od kogo ją wziął. Nie może zasłaniać się prawem do rzeczy osoby trzeciej, która mu tego prawa nie odstąpiła.
Jeżeli rzecz ma wady, użyczający powinien w chwili wydania rzeczy uprzedzić korzystającego-biorącego o istnieniu wad, o których wiedział. Jeżeli tego nie zrobi, będzie obowiązany do naprawienia szkody, którą z tego powodu poniósł korzystający. Odpowiedzialność użyczającego obejmuje wszelkie szkody osobiste i majątkowe, wyrządzone biorącemu lub osobom, przed którymi biorący może odpowiadać osobiście. Mimo podobieństwa umowy użyczenia do umowy najmu, przepisy dotyczące wad rzeczy najętej nie mają zastosowania, nawet przez analogię.
Umowa powinna określać sposób używania rzeczy, jeżeli życzy sobie tego użyczający. W razie braku takich zastrzeżeń w umowie, biorący może używać rzeczy w sposób odpowiadający jej właściwościom i przeznaczeniu. Biorący nie może bez zgody użyczającego oddać rzeczy użyczonej do używania osobie trzeciej. Niedochowanie tych obowiązków powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą biorącego, polegającą na obowiązku naprawienia szkody na zasadach ogólnych (art. 471 k.c.) oraz szkody spowodowanej przypadkową utratą lub uszkodzeniem rzeczy. Uzasadnia też żądanie wcześniejszego zwrotu rzeczy. Gdy biorący odda rzecz do używania osobie trzeciej za zgodą użyczającego, odpowiada przed użyczającym za to, że osoba trzecia będzie jej używała zgodnie z warunkami umowy i obowiązkami z niej wynikającymi.
Roszczenia użyczającego przeciwko biorącemu do używania oraz roszczenia biorącego rzecz przeciwko użyczającemu przedawniają się w ciągu roku od dnia zwrotu rzeczy. Termin ten ma także zastosowanie, gdy roszczenie jest związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Biorący rzecz do używania ponosi zwykłe koszty utrzymania rzeczy użyczonej. Jeżeli dokona innych wydatków lub nakładów, wówczas mają zastosowanie przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 752-757 k.c.). Zwykłe koszty utrzymania obejmują żywienie inwentarza, utrzymywanie ogrodu, drobne naprawy itd. Biorący nie jest obowiązany do dokonywania nakładów na remonty i naprawy kapitalne.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2018 r. IV CSK 493/17 – „Do rozliczenia nakładów na rzecz użyczoną, uzgodnionych przez strony i dokonanych w interesie biorącego w użyczenie, nie znajduje zastosowania art. 753 § 2 zdanie drugie w zw. z art. 713 k.c. Zgoda użyczającego wskazuje bowiem na istnienie między stronami porozumienia umownego dotyczącego dokonania nakładów – porozumienie takie wyklucza uznanie, że komodatariusz dokonując nakładów na lokal mieszkalny działał sine mandatu w rozumieniu art. 752 k.c. Ponadto, ustawodawca odsyła do negotiorum gestio jako modelowego rozwiązania kwestii rozliczenia nakładów w sytuacjach, w których podmiot wykraczając poza swoje obowiązki i uprawnienia ponosi wydatki i nakłady przynoszące korzyść drugiej stronie stosunku obligacyjnego, a nie czyni ich dla siebie. Jeżeli motywem zawarcia takiej umowy był bliski stosunek rodzinny między właścicielem, a posiadaczem, to w przypadku gdy nieruchomość ulega zwrotowi na rzecz właściciela, posiadacz może żądać zwrotu nakładów użytecznych w granicach, w jakich zwiększają wartość rzeczy w chwili jej wydania właścicielowi. Osoba korzystająca z nieruchomości w takich okolicznościach nie może być rzecz jasna traktowana, jako posiadacz w złej wierze, gdyż jej uprawnienie do posiadania nieruchomości, a wraz z nim skutki tego posiadania regulowała umowa, a podstawą prawną rozliczeń może być w zależności od okoliczności odpowiednio stosowany art. 226 w zw. z art. 230 k.c. lub jeśli nie ma podstaw do stosowania art. 226-227 k.c. przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.”
Gdy umowa zostanie zawarta na czas nie oznaczony, użyczenie kończy się, gdy biorący skorzystał z rzeczy stosownie do umowy albo gdy upłynął czas, w którym mógł ten użytek zrobić. Na ogół użyczenie następuje w określonym celu i kończy się, gdy cel ten zostanie osiągnięty. Użyczający może żądać zwrotu rzeczy, nawet gdyby umowa była zawarta na czas oznaczony, w następujących przypadkach:
– gdy biorący używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową albo z właściwościami, lub z przeznaczeniem rzeczy,
– jeżeli powierza rzecz innej osobie, nie będąc do tego upoważnionym przez umowę ani zmuszonym przez okoliczności,
– jeżeli rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów nie przewidzianych w chwili zawarcia umowy
– korzystający z lokalu mieszkalnego wykracza uporczywie i w sposób rażący przeciwko porządkowi domowemu.
Jeżeli kilka osób wzięło rzecz wspólnie do używania, ich odpowiedzialność jest solidarna, lecz nawet wówczas może być podzielona (np. odszkodowawcza, gdy można ustalić sprawcę lub sprawców szkody).
Biorący rzecz do używania jest obowiązany zwrócić ją użyczającemu w stanie nie pogorszonym. Nie ponosi jednak odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania. Takie same obowiązki ciążą na osobie, której biorący powierzył rzecz do używania. Użyczający może dochodzić roszczeń z tego tytułu bezpośrednio od osoby trzeciej, bez względu na to, czy rzecz została tej osobie oddana za jego zgodą, czy bez zgody