Testament, jako czynność prawna pozwalająca uregulować sytuację majątku należącego do osoby fizycznej po jej śmierci, staje się coraz powszechniejszą formą rozporządzania swoim majątkiem. Pozwala on na najbardziej wierne urzeczywistnienie woli spadkodawcy i na uniknięcie ciągnących się często latami sporów pomiędzy spadkobiercami przed sądem spadku.
Testament pozwala uregulować sytuację prawną majątku należącego do osoby fizycznej po jej śmierci. Kodeks cywilny w art. 941 stanowi bowiem, że rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Warto wiedzieć, że testament poza dyspozycjami o charakterze majątkowym może również zawierać postanowienia o charakterze niemajątkowym (np. polecenia, ustanowienie wykonawcy testamentu). Poza tym bardzo ważne jest, że testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. W jednym testamencie może być zawarte rozrządzenie majątkiem tylko jednej osoby, nawet małżonkowie nie mogą sporządzić testamentu wspólnie.
Osoba, która chce sporządzić ważny testament powinna:
1. mieć pełną zdolność do czynności prawnych (ukończone 18 lat i brak ubezwłasnowolnienia). Testamentu nie można sporządzić przez przedstawiciela ustawowego (np. rodzic nie może sporządzić testamentu za swoje małoletnie dziecko, chociaż jest uprawniony do dokonywania czynności prawnych w jego imieniu), czy pełnomocnika;
2. być świadoma, że jej zachowanie spowoduje skutek w postaci sporządzenia testamentu i mieć wolę (chcieć) jego sporządzenia;
3. sporządzić testament w jednej z prawnie dozwolonych form. Dokument, który nie jest sporządzony w jednej z przewidzianych w prawie form testamentu, nie może być uznany za testament.
Sporządzając testament musimy zachować jedną z form przewidzianych przez przepisy prawne, inaczej postanowienia odnośnie tego, kto ma przejąć nasz majątek po śmierci nie będą ważne i nastąpi dziedziczenie ustawowe.
Rodzaje testamentów
Sporządzając testament mamy do wyboru 3 formy zwykłe:
1. testament własnoręczny (holograficzny)
2. testament notarialny – sporządzany w formie aktu notarialnego przed notariuszem, który czuwa nad jego poprawnością i sprawdza, czy konkretna osoba jest zdolna do jego sporządzenia. Oryginał dokumentu jest przechowywany w kancelarii notarialnej.
3. testament allograficzny – sporządzany przed wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta), sekretarzem gminy lub kierownikiem urzędu stanu cywilnego, w obecności 2 świadków. Ostatnią wolę spadkodawcy spisuje się w formie protokołu, który następnie jest odczytany spadkodawcy w obecności świadków i podpisany przez spadkodawcę, urzędnika i świadków. Ta forma testamentu nie może być stosowana przez osoby głuche lub nieme.
Wymogi testamentu własnoręcznego
Najprostszym i nie wymagającym podejmowania szczególnych czynności sposobem sporządzenia testamentu jest jego własnoręczne sporządzenie. W tym celu należy:
1. spisać swoją wolę w całości pismem ręcznym. Nie musi być to pismo sporządzone w języku polskim, nie musi być też nazwane testamentem, ale taki tytuł znacznie ułatwia interpretację dokumentu w kierunku utrzymania jego ważności.
2. podpisać dokument co najmniej swoim nazwiskiem, a także imieniem, a przynajmniej pierwszą literą imienia. Należy się podpisać pod całym dokumentem, ponieważ postanowienia zamieszczone poniżej podpisu są nieważne.
3. opatrzyć testament datą (dzień, miesiąc, rok sporządzenia testamentu). Skutkiem braku umieszczenia daty w testamencie nie jest jego nieważność. Testament bez daty jest nieważny tylko, jeśli brak daty budzi wątpliwości co do zdolności sporządzenia testamentu przez spadkodawcę lub uniemożliwia jednoznaczną interpretację jego treści. Brak daty powoduje także nieważność testamentu, jeżeli testamentów sporządzono kilka i nie da się ustalić zakresu ich obowiązywania.
Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu jedynie wówczas, gdy nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Jak wskazał Sąd Najwyższy, brak daty na testamencie własnoręcznym pociąga za sobą jego nieważność tylko wtedy, gdy postępowanie sądowe nie doprowadzi do usunięcia wątpliwości, o których mowa w art. 949 par. 2 k.c. (uchwała składu 7 sędziów SN z 2 października 1992 r., III CZP 90/92, OSNCP 1993, nr 1-2, poz. 4).
Testament sporządzony w tej formie może być łatwo zmieniony, gdy spadkodawca zmieni zdanie co do tego, komu chce przekazać swój majątek.
W orzecznictwie sądów podkreśla się, że wyłączone jest posługiwanie się urządzeniami utrwalającymi pismo w sposób mechaniczny (np. maszyna do pisania, drukarka komputerowa). Testament winien uwidaczniać cechy pisma spadkodawcy. Nie czyni zatem zadość wymaganiom formalnym dokument zatytułowany „testament”, obejmujący spisane na maszynie oświadczenie o ofiarowaniu na wypadek śmierci określonego majątku, z zamieszczonym poniżej potwierdzeniem własnoręczności podpisu (wyrok Sądu Najwyższego z 2 kwietnia 1998 r., I CKU 16/98, niepublikowany).
Jeżeli spadkodawca jest kaleką i nie ma ręki lub rąk i pisze posługując się nogą, to tak sporządzony testament jest ważny. Natomiast testament sporządzony przez osobę niewidomą tzw. pismem brajlowskim nie spełnia wymagań pisma ręcznego, nie wykazuje ono bowiem cech indywidualnych testatora.
W orzecznictwie przyjmuje się również, że testament może stanowić część innej czynności prawnej. Może być zawarty np. w liście spadkodawcy skierowanym do innej osoby; w tym wypadku jednak trzeba wnikliwie zbadać, czy testament odpowiada wymogom formalnym (uchwała składu 7 sędziów SN z 28 kwietnia 1973 r., III CZP 78/72, OSNCP 1973, nr 12, poz. 207).
Szczególne formy testamentów
Niektóre z form testamentu mogą być zastosowane tylko i wyłącznie przy zaistnieniu szczególnych okoliczności (testamenty szczególne). Należą do nich:
1. testament ustny (wyrażenie swojej woli w obecności przynajmniej 3 świadków, o ile istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub zachowanie zwykłej formy testamentu jest bardzo utrudnione). Należy pamiętać, że dla ważności testamentu ustnego konieczna jest obecność trzech osób zdolnych do bycia świadkami sporządzenia testamentu.
Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:
– osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść (a także jej małżonek oraz krewni i powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające w stosunku przysposobienia). Jeżeli jedna z tych osób była świadkiem przy sporządzaniu testamentu – nieważne jest postanowienie testamentu przysparzające jej korzyści. Gdy jednak z okoliczności wynika, że bez tego postanowienia nie zostałby sporządzony testament tej treści – nieważny jest cały testament.
– kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
– niewidomy, głuchy lub niemy;
– kto nie może czytać i pisać;
– kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
– skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
2. testament sporządzony przed kapitanem polskiego statku lub samolotu (wyrażenie swojej woli w obecności przynajmniej 2 świadków), który spisuje oświadczenie spadkodawcy;
3. testament wojskowy (w czasie mobilizacji lub wojny).
Testament jest nieważny, jeżeli jest sprzeczny z ustawą lub zasadami współżycia społecznego. Jeżeli w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca działał pod wpływem groźby albo istotnego błędu lub znajdował się w stanie wyłączającym możliwość świadomego i swobodnego działania, testament jest również nieważny.
Odwołanie lub zmiana testamentu
Jeżeli spadkodawca zmienił zdanie odnośnie tego, komu chce zapisać swój majątek może sporządzony przez siebie testament zmienić. Należy przy tym zachować także formę właściwą dla sporządzenia testamentu, jednak nie musi to być ta sama forma, w której został sporządzony zmieniany testament (a zatem testament notarialny można zmienić postanowieniami zawartymi w testamencie własnoręcznym). Testament można odwołać, jeżeli spadkodawca zmienił zdanie co do tego, komu lub jakie części majątku chce przekazać. Odwołanie testamentu może się dokonać przez napisanie nowego testamentu, w którym spadkodawca wyraźnie zaznacza, że odwołuje poprzedni testament. Jeżeli został sporządzony kolejny testament i nie wskazano w nim, że poprzedni jest odwołany, tracą moc tylko te jego postanowienia, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu.
Zniszczenie dokumentu lub dokonanie w nim zmian, które wskazują na to, że testator chciał odwołać postanowienia testamentu (np. przekreślenie podpisu lub całego testamentu) także są sposobem odwołania testamentu.
Jakie postanowienia można zawrzeć w testamencie?
Podstawowym postanowieniem spadkodawcy powinno być ustanowienie spadkobiercy (spadkobierców), czyli osoby (osób), która wstąpi w prawa i obowiązki spadkodawcy. Spadkobiercami można ustanowić kilka osób, a jeżeli testator nie postanowił w jakich częściach te osoby dziedziczą jego majątek przyjmuje się, że dziedziczą w częściach równych. Jeżeli nie ma w testamencie wyraźnego postanowienia co do tego, kto jest spadkobiercą, ale spadkodawca przeznaczył konkretnej osobie poszczególne przedmioty, które wyczerpują prawie cały spadek, przyjmuje się (w razie wątpliwości), że ta osoba jest spadkobiercą powołanym do całości spadku. Jeżeli takie rozrządzenie zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te uważa się (w razie wątpliwości) za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Nie powinno się w testamencie zamieszczać postanowienia, które ustanawia spadkobiercą pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, np. “Jan będzie moim spadkobiercą, jeśli ożeni się z Haliną”. Takie postanowienie uznaje się za nienapisane, jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.
Zapis w testamencie
W testamencie można ustanawiać zapisy na rzecz określonych osób. Jeżeli zatem spadkodawca przekazał dobremu koledze Janowi w testamencie swój samochód, Jan ma prawo domagać się od spadkobierców wydania mu samochodu. Spadkobiercy są bowiem zobowiązani do wykonania zapisów. Zapis, w przeciwieństwie do ustanowienia spadkobiercy może być dokonany pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Spadkodawca może zatem postanowić, że Jan dostanie samochód, jeśli zda na studia i takie postanowienie będzie skuteczne.
Polecenie w testamencie
Testator może także w testamencie zawrzeć polecenie, czyli nakazać spadkobiercy lub zapisobiercy określone działanie (lub zaniechanie), którego wykonania może się domagać wykonawca testamentu lub spadkobierca, a jeśli polecenie ma na względzie interes społeczny (np. spadkodawca zobowiązał spadkobiercę do założenia stowarzyszenia, które służyłoby ważnym celom społecznym), także organ państwowy. Polecenie może mieć wyłącznie na względzie dobro osoby nim obciążonej, np. spadkodawca poleca synowi, by ten kontynuował naukę na studiach. Wtedy nikt nie może domagać się wykonania polecenia.
Testament nie daje pewności, że poszczególne składniki majątku staną się własnością osób wskazanych przez testatora jako spadkobiercy. W przypadku, gdy spadkobierców jest kilku, sąd, który dokonuje działu spadku, czyli przydziela poszczególne składniki majątku poszczególnym spadkobiercom, nie jest związany wolą testatora, ale powinien ją respektować. Spadkobiercy mogą także we własnym zakresie dokonać podziału majątku spadkowego w drodze umowy.