Problematyka przynależności przedmiotów wchodzących w skład majątku małżonków ma bardzo doniosłe znaczenie przede wszystkim w razie odpowiedzialności za długi czy chociaż podziału majątku wspólnego. Rozróżniane są różne ustroje małżeńskie, jednak zasadniczo w przeważającej części dominujący w naszych realiach jest tzw. ustrój wspólności ustawowej małżeńskiej. Generalnie ustrój taki powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa – jeżeli małżonkowie nie postanowią inaczej- czyli np. nie zawrą przed ślubem małżeńskiej umowy majątkowej zwanej intercyzą.
Taka umowa majątkowa może mieć różną postać:
– może wyłączać wspólność ustawową – wtedy mamy rozdzielność w której nie ma majątku wspólnego , są tylko dwa majątki odrębne małżonków
– może rozszerzyć wspólność ustawową– włączone wtedy są do majątku wspólnego przedmioty które bez tej umowy byłyby w majątku odrębnym jednego z małżonków- np. dom odziedziczony przez żonę po rodzicach- co do zasady będzie należał do jej majątku odrębnego- jeżeli wspólność zostanie rozszerzona na ten dom- będzie on już składnikiem majątku wspólnego
– może wreszcie ograniczyć wspólność majątkową– analogicznie dany przedmiot który byłby w wspólnym majątku wejdzie do majątku odrębnego.
Umowa taka może zostać zawarta także w trakcie małżeństwa- jednakże nigdy nie może przybierać innej formy niż jedna z trzech powyższych.
Generalnie, jak już powiedziano, wspólność ustawowa powstaje z chwilą zawarcia związku małżeńskiego. Ustaje natomiast z momentem śmierci jednego z małżonków, z chwilą orzeczenia rozwodu. Przekształca się w ustrój przymusowej rozdzielności majątkowej z momentem orzeczenia separacji lub ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. ( ubezwłasnowolnienia zarówno całkowitego jak i częściowego)- służy to m.in. ochronie współmałżonka przed możliwością uszczuplenia majątku wspólnego przez drugiego z małżonków. Wspólność ustaje także wskutek orzeczenia przez sąd rozdzielności majątkowej na żądanie jednego z małżonków oraz w razie zawarcia umowy małżeńskiej o rozdzielności już po zawarciu związku małżeńskiego.
Podział majątku
Z chwilą ustania wspólności następuje podział majątku wspólnego. Może on nastąpić:
– w drodze umowy – małżonkowie sami określają przynależność przedmiotów , mogą także tylko cześć z nich podzielić.
– na podstawie orzeczenia sądu- tylko w razie braku możliwości zgodnego podziału majątku. Postępowanie takie ma charakter kompleksowy- tj. obejmuje cały wspólny majątek.
Jakie wiążą się konsekwencje z pozostawania w ustroju wspólności majątkowej?
1) Każdy z małżonków może sam, bez zgody współmałżonka rozporządzać przedmiotami wchodzącymi do jego majątku odrębnego. Może np. sprzedać, darować taką rzecz samodzielnie.
2) W przypadku gdy jeden z małżonków nie jest w stanie wykonywać czynności zwykłego zarządu swoim majątkiem odrębnym ( musi nastąpić przemijająca przeszkoda np. choroba, wypadek, krótkotrwały wyjazd- ale przewlekła choroba czy wyjazd zagraniczny np. na 3 lata już nie będzie przemijającą przeszkodą) współmałżonek może wykonywać ten zarząd za niego. W takim przypadku nie potrzebuje zgody ani pełnomocnictwa. Przykład: Małżonek odziedziczył kamienicę która jest jego wyłączną własnością. Miał wypadek – jego współmałżonek może pobierać czynsz od lokatorów tejże kamienicy, dokonywać drobnych niezbędnych napraw- czyli czynności zwykłego zarządu- sprzedanie rzeczy należącej do małżonka będzie czynnością przekraczającą zwykły zarząd i taka umowa nie będzie do końca skuteczna bo właściciel( czyli współmałżonek ) może się jej sprzeciwić. Ale już np. w razie niemożności sprawowania przez małżonka zarządem np. jego plantacją truskawek- drugi z małżonków mógłby je sprzedawać z uwagi na to , iż sprzedaż takich rzeczy jest zwykłym zarządem . ( do istoty plantacji truskawek należy ich sprzedaż )
3) Każdy z małżonków jest obowiązany współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym- czyli m.in. dbać o jego wartość, stan itp.
4) Każdy z małżonków może samodzielnie wykonywać zarząd majątkiem wspólnym. Jednak do dokonywania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda współmałżonka.( czyli czynność taka jeśli współmałżonek się na nią nie zgodzi albo nie potwierdzi będzie bezskuteczna wobec niego) Należy rozróżnić czynności zwykłego zarządu i przekraczające zwykły zarząd.. Tymi pierwszymi będą np. codzienne zakupy, sprzedaż drobnych rzeczy, płacenie rachunków- generalnie wszelkie czynności jakie się wykonuje w prawidłowo prowadzonym gospodarstwie rodzinnym. Tymi drugimi będą np. sprzedaż domu, kupno drogiego samochodu itp. Czyli generalnie czynności które w istotny sposób naruszą ( zachwieją ) sytuację finansową rodziny, bądź wartość np. dokonanego zakupu będzie przewyższała znacznie zarobki małżonków. Taki podział należy odnieść do statusu danej rodziny. Dla jednej rodziny kupno telewizora za 1500 zł będzie znacznym wydatkiem, który może naruszyć płynność finansową rodziny a dla innej kupno drogiego samochodu np. 3 go w rodzinie będzie czymś zwykłym, nie mającym wpływu na gospodarkę finansową małżonków. Takie podziały należy zawsze rozpatrywać w odniesieniu do statusu materialnego rodziny.
5) Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda współmałżonka. W razie braku takiej zgody lub jeżeli skontaktowanie się z małżonkiem napotyka duże trudności ( trudne do przezwyciężenia- np. małżonek wyjechał za granicę nie pozostawiając kontaktu) drugi z małżonków może zwrócić się do sądu o wyrażenie zgody na dokonanie takiej czynności .Sąd wyda taką zgodę tylko w przypadku jeżeli będzie tego wymagać dobro rodziny. Np. sprzedaż wspólnego obrazu w przypadku braków środków do życia jeżeli nie można się skontaktować z drugim z małżonków.
6) W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może zadąć podziału majątku wspólnego. Np. nie może żądać by przyznano na jego wyłączną własność samochodu który należy wspólnie do majątku małżonków. Taki ma zastosowanie w wypadku braku zgody współmałżonka na takie przesunięcie majątkowe.
7) W sprawach wynikających z zaspokojenia zwykłych potrzeb- za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków odpowiadają oboje -solidarnie.( czyli można żądać wykonania zobowiązania zarówno od jednego z małżonków jak i od drugiego a także od małżonków razem – to wierzyciel wybierze od kogo będzie żądał wykonania zobowiązania) Przekład- małżonek sam kupuje niezbędne w domostwie urządzenia AGD na kredyt, Za takie zobowiązanie będzie odpowiadał także jego współmałżonek, mimo iż on nie zawierał takiej umowy. Ważne jest to, iż taki zakup był dokonany w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny- np. zakupy w sklepie spożywczym na tzw. „krechę”. Wierzyciel może się domagać zapłaty zarówno z majątku wspólnego jak i z majątków odrębnych obu małżonków.
8) W przypadku zaciągnięcia zobowiązania przez jednego z małżonków dla własnych potrzeb- wierzyciel może się domagać zaspokojenia oczywiście z majątku odrębnego tego zobowiązanego małżonka ale także z majątku wspólnego małżonków. Natomiast wykluczona jest odpowiedzialność za takie zobowiązania drugiego małżonka z jego majątku odrębnego. Np. mąż kupuje dla siebie z majątku odrębnego drogi samochód ,pomimo iż małżonkowie mają już jeden, nie spłaca kredytu. Bank będzie mógł się zaspokoić zarówno z jego majątku odrębnego jak i wspólnego małżonków.
9) W przypadku zaciągnięcia zobowiązania przez jednego z małżonków dla własnych potrzeb ale przed powstaniem wspólności ustawowej- będzie on odpowiadał tylko z majątku odrębnego oraz z wynagrodzenia za prace( w tym także korzyści uzyskane z praw autorskich) lub inne usługi świadczone osobiście przez dłużnika. Przykład jak powyżej tyle , iż mąż zakupił taki samochód przed zawarciem związku małżeńskiego lecz nie spłacił kredytu później. Istnieje tu bardziej ograniczona odpowiedzialność z majątku wspólnego niż w przypadku zaciągnięcia zobowiązania już podczas trwania wspólności ustawowej.
10) Sąd może ograniczyć możliwość zaspokojenia się z majątku wspólnego przez wierzycielem którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków jeżeli ze względu na charakter wierzytelności ( np. obowiązek alimentacyjny niewiernego męża) albo stopień przyczynienia się małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego ( np. taki małżonek nie pracował choć mógł i nie pomagał w gospodarstwie domowym oraz w wychowaniu dzieci. ) Przykład: niewierny mąż nie płaci alimentów i nie pomaga żonie oraz nie przyczynił się o powstania majątku wspólnego- żądanie zaspokojenia z majątku wspólnego będzie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
11) Domniemuje się że udziały w majątku wspólnym są równe. Można żądać innego określenia udziałów np. 8/10 i 2/10 ale należy udowodnić iż przyczyniło się właśnie w takim stopniu do powstania majątku wspólnego. Np. dość duża dysproporcja w zarobkach małżonków ale należy nadmienić, iż przy tej ocenie uwzględnia się nakład osobistej pracy w przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Przykład: może zostać potraktowane jako równe przyczynienie się do powstania majątku wspólnego czyli w udziałach ½ i ½ jeśli jeden z małżonków tylko pracował zarobkowo a drugi dbał o należyte prowadzenie gospodarstwa domowego i wychowanie dzieci.