Obowiązek alimentacyjny to obowiązek dostarczenia materialnej pomocy osobom, które nie są w stanie zdobyć samodzielnie niezbędnych środków utrzymania.
Funkcja alimentacji wyraża się w zabezpieczeniu egzystencji osób uprawnionych, a jeżeli chodzi o dzieci i młodzież, która nie jest jeszcze w stanie utrzymać się własnymi siłami, w zabezpieczeniu także środków ich wychowania. Instytucja alimentacji stoi na straży zapewnienia rodzinie niezbędnych do jej prawidłowego funkcjonowania środków materialnych. Obciążając obowiązkiem materialnej pomocy osoby związane najbliższą więzią, alimentacja sprzyja kształtowaniu się poczucia odpowiedzialności za losy najbliższych.
Obowiązek alimentacyjny, jak i roszczenie zostały uregulowane na gruncie Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego i są ściśle związane z osobą uprawnionego i zobowiązanego:
– wygasają z ich śmiercią
– nie należą do spadku (w rozumieniu art. 922 § 2 Kodeksu cywilnego)
Roszczenie alimentacyjne w przeciwieństwie do roszczenia o spełnienie poszczególnych świadczeń (rat alimentacyjnych) – nie ulega przedawnieniu.
Kto jest uprawniony do pobierania, a kto zobowiązany do płacenia alimentów?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa krąg osób, między którymi istnieje obowiązek alimentacyjny. Należą do nich:
– małżonkowie,
– krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
– osoby związane stosunkiem przysposobienia,
– powinowaci (tylko pasierbowie względem ojczyma i macochy i odwrotnie),
– ojciec dziecka pozamałżeńskiego względem matki takiego dziecka w związku z jej ciążą i porodem.
Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami.
Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem.
Jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi
Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym.
Obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka.
Obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża przysposabiającego przed wstępnymi i rodzeństwem przysposobionego, a względem wstępnych i rodzeństwa obowiązek alimentacyjny obciąża przysposobionego dopiero w ostatniej kolejności.
Jeżeli jeden z małżonków przysposobi dziecko drugiego małżonka, przysposobienie nie ma wpływu na obowiązek alimentacyjny między przysposobionym, a tym drugim małżonkiem i jego krewnymi.
Obowiązek alimentacyjny rodzeństwa występuje dopiero w ostatniej kolejności (po małżonku, zstępnych oraz wstępnych) – dopiero wówczas, gdy żadna osoba spośród wymienionych kręgów nie wchodzi w rachubę powstaje obowiązek alimentowania brata lub siostrę lub odwrotnie.
Brat lub siostra mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla nich lub ich najbliższej rodziny (art. 134 k.r.o)
Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi na gruncie k.r.o stanowi, iż dziecko (pasierb) może żądać alimentów od męża swojej matki (ojczyma), jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku (pasierbowi) w stosunku do nie będącej matką żony ojca (macochy).
Również ojczym (macocha) może żądać od pasierba świadczeń alimentacyjnych, jeżeli przyczyniła się do jego wychowania i utrzymania, a żądanie alimentów odpowiada zasadom współżycia społecznego.
Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dziecka
Rodzice obowiązani są doświadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
Poza powyższym wypadkiem uprawnionym doświadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.
Rodzice tylko wówczas nie mają obowiązku alimentowania dziecka jeszcze nie przygotowanego do pracy, gdy dochody z posiadanego przez nie majątku wystarczają na jego utrzymanie i wychowanie.
Również dochody uzyskiwane przez dziecko z innych źródeł (np. stypendium) ograniczają zakres obowiązku alimentacyjnego rodziców, a w wypadkach sporadycznych mogą nawet ten obowiązek wyłączyć.
Sąd Najwyższy w uchwale z dn. 18 maja 1995 r. (OSN 1995, poz. 40) stwierdził, iż otrzymywanie przez dziecko zasiłku dla bezrobotnych może, w zależności od okoliczności sprawy, być podstawą do uznania, że jest ono w stanie utrzymać się samodzielnie w rozumieniu art. 133 § 1 k.r.o. (patrz pkt. 1)
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka powstaje z chwilą jego urodzenia i wygasa wówczas, gdy dziecko zostaje należycie przygotowane do pracy zawodowej odpowiednio do jego uzdolnień i zamiłowań.
Obowiązek ten trwa odpowiednio do okoliczności faktycznych, co najmniej do czasu zadośćuczynienia przez dziecko obowiązkowi szkolnemu.
Dziecko upośledzone lub niedorozwinięte, niezdolne do samodzielnego utrzymania się jest uprawnione do alimentacji przez czas nieograniczony.
Uzyskanie przez dziecko pełnoletności samo przez się nie ma wpływu na wygaśnięcie obowiązku alimentowania go przez rodziców.
SN stwierdził, iż obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka stanowi uszczegółowienie ogólnego obowiązku “troszczenia się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka” i należytego przygotowania go, odpowiednio do jego uzdolnień, do pracy zawodowej.
Jedyną okolicznością, od której zależy trwanie albo ustanie tego obowiązku jest to, czy dziecko może utrzymać się samodzielnie.
Przyjmuje się, że nie można tego oczekiwać od małoletniego.
Obowiązek ten nie jest związany także ze stopniem wykształcenia dziecka – w tym sensie, że nie ustaje z chwilą osiągnięcia przez niego stopnia podstawowego, średniego lub pobierania wyższego wykształcenia. (Orzeczenie SN z dn. 14 grudnia 1977 r., OSPiKA 1977, poz. 196, ust. XII uchw. Pełnego składu Izby Cywilnej SN z dn. 9 czerwca 1976 r., OSN 1976, poz. 184, teza IV wytycznych SN z dn. 16 grudnia 1987 r.)
Świadczenie alimentacyjne na rzecz dziecka małoletniego – o ile nie polegają na bezpośrednich staraniach o zaspokojenie bieżących potrzeb ze strony osoby zobowiązanej do zapewnienia dziecku środków utrzymania i wychowania) powinny być spełnione do rąk przedstawiciela ustawowego.
Dziecku pełnoletniemu, które ma pełną zdolność do czynności prawnych, należy świadczyć alimenty bezpośrednio.
Przesłanki i zakres obowiązku alimentacyjnego
Poza objętym treścią art. 133 § 1 k.r.o obowiązkiem alimentacyjnym rodziców względem dziecka, które nie może utrzymać się samodzielnie, uprawnioną do alimentacji jest osoba, która znajduje się w niedostatku.
Niedostatek – stan, w którym uprawniony nie ma żadnych lub nie ma dostatecznych własnych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione potrzeby – przy przestrzeganiu zasad prawidłowej gospodarki oraz stosownie do swych sił umysłowych i fizycznych nie potrafi ich uzyskać (świadczenie alimentacyjne ma na celu wyeliminowanie niedostatku osób niezdolnych do pracy z powodu choroby lub podeszłego wieku i nie pobierających renty lub otrzymujących ją w wysokości, która nie pozwala na zaspokojenie ich usprawiedliwionych potrzeb).
usprawiedliwione potrzeby – ocena, jakie potrzeby uznać za usprawiedliwione zależy od wielu okoliczności faktycznych (m.in. od wieku, stanu zdrowia, poziomu wykształcenia, pozycji społecznej oraz innych okoliczności faktycznych dotyczących osoby uprawnionej) – ocena w każdym wypadku sporu należy do sądu.
Zakres obowiązku alimentacyjnego zależy także od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego (art. 135 § 1 k.r.o.).
Niekiedy pod uwagę bierze się rzeczywiste zarobki i dochody osiągane przez zobowiązanego ponieważ z reguły pozostają one w zgodności z możliwościami zarobkowymi i majątkowymi osoby zobowiązanej do alimentacji.
Częściej jednak pod uwagę bierze się nie wielkość osiąganych dochodów, ale skalę, jaką mógłby zobowiązany osiągnąć przy dołożeniu należytej staranności i przestrzeganiu zasad prawidłowej gospodarki oraz stosownie do swych sił i możliwości.
Podstawę ustalenia zakresu obowiązku alimentacyjnego stanowią możliwości zarobkowe i majątkowe w chwili wydania wyroku zasądzającego alimenty. Zakres obowiązku alimentacyjnego nie może być ustalony w takim rozmiarze, który by doprowadził zobowiązanego do niedostatku lub jego najbliższych.
Brak możliwości zarobkowych i majątkowych po stronie osoby, która w ramach kolejności przewidzianej w ustawie byłaby zobowiązana do świadczeń alimentacyjnych, sprawia, że obowiązek danej osoby nie powstaje.
Osobiste starania o wychowanie dzieci k.r.o. traktuje jako świadczenia alimentacyjne. Art. 135 § 2 k.r.o. stanowi: “Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie“.